ماجرای هارون الرشید و گنبد حرم امیرالمؤمنین (ع)

در برخی از متون تاریخی سده‌های میانی، از ساخت گنبدی روی قبر امیرمؤمنان علی (ع) به دستور هارون الرشید سخن به میان آمده است؛ از این رو شماری از نویسندگان و تاریخ نگارانِ آستان مقدس علوی در سده اخیر، گنبد هارون را  نخستین ساختمان روی قبر امام علی (ع) دانسته اند.

گفتنی است از میان نویسندگان و پژوهشگران این حوزه، تنها صلاح الفرطوسی در تک نگاری مفصّل خود درباره تاریخ حرم مطهّر علوی، روایت مورد نظر را با نگاه انتقادی بررسی کرده و در اعتبار تاریخی آن تشکیک کرده است؛ با این حال آن را به طور کامل رد نکرده و احتمال ساخت گنبد به دست هارون را وارد دانسته است.

پیشینه روایت ساخت گنبد امام علی (ع) به دست هارون الرشید

در شماری از منابع تاریخی سده‌های میانی، روایت زیارت قبر امام علی (ع) از سوی هارون الرشید، که در آن زمان برای عموم پنهان و ناشناخته بود، گزارش شده است. شیخ مفید از نخستین کسانی است که این روایت را در کتاب ارشاد خود نقل کرده است. چکیده روایت چنین است:

روزی هارون به قصد شکار به ناحیه ثویه و غریین (موقعیت نجف کنونی) رفته بود. آهویی از ترس او به زمینی بلند پناه برد که سگ‌ها و باز‌های شکاری وارد آن نمی‌شدند. هارون از یکی از پیران بنی اسد درباره آن بلندی پرسید و او پاسخ داد که از پدران خود شنیده که آنجا قبر امام علی (ع) است. هارون وضو گرفت، آنجا نماز گزارد و پس از زیارت و تضرّع بازگشت.

در سده هفتم هجری، عبدالکریم بن طاووس در کتاب مشهورش فرحة الغَریّ، همین روایت را به اسنادش به شیخ مفید نقل کرده است. همو در ادامه، به وجود تحریر دیگری از این روایت، با اسناد متفاوتی از اسناد شیخ مفید، اشاره کرده است که آن را صفی الدین محمد بن معد موسوی، از فق‌های شیعه، در یکی از کتب حدیث قدیمی دیده بود. این روایت افزوده‌ای دارد که در روایت شیخ مفید نیست و ابن طاووس نیز برای تکرار نکردن روایت، به نقل این افزوده بسنده کرده است.

در هیچ یک از دو روایت فوق، به ساخت گنبد و ساختمان به دستور هارون اشاره نشده است و هر دو روایت، با گزارش زیارت قبر پایان می‌یابد.

به نظر می‌رسد نقلِ قول ابن طاووس از ابن طحّال، قدیمی‌ترین گزارش درباره ساخت گنبدِ روی قبر امیرمؤمنان علی (ع) به دست هارون است و نویسندگانِ پس از وی، این دیدگاه را رواج داده اند. از جمله حسن بن محمد دیلمی (سده هشتم هجری) در ارشاد القلوب خود، تحریر مختصری از گزارش زیارت قبر امام علی (ع) از سوی هارون را به طریق مرسل از «عبدا... بن حازم» ـ راوی روایت ـ نقل کرده و در پایان افزوده است که به دستور هارون، گنبدی با چهار ورودی (که می‌تواند تداعی کننده چهارطاقی باشد) روی قبر امام (ع) ساخته شد.

از میان نویسندگان معاصر، مرحوم شیخ محمد سماوی در ارجوزه خود عنوان الشرف فی وشی النجف ـ که در تاریخچه آستان علوی سروده ـ به ساخت گنبد به دستور هارون اشاره کرده است. به پیروی از وی، برخی آثار نوشته شده در تاریخ آستان علوی، ساخت گنبد به دستور هارون را نخستین ساختمانِ روی قبر امام علی (ع) بیان کرده اند.

واکاوی تاریخ ساخت نخستین گنبد آستان علوی در دیگر منابع تاریخی

در برخی از منابع تاریخی کهن و متقدّم، گزارش‌های دیگری درباره نخستین گنبد روی قبر امام علی (ع) وجود دارد که با ادعای ساخت گنبد به دست هارون تعارض دارد و مؤید دو گزارش معارض آن در فرحة الغری ابن طاووس است. قدیمی‌ترین گزارش موجود، گزارش ابواسحاق صابی مبنی بر ساخت گنبد روی قبر به دستور محمد بن زید داعی علوی است که در برخی منابع بعدی بازتاب یافته است.

همچنین در برخی منابع از ساخت گنبد قبر امام علی (ع) به دستور عضدالدوله دیلمی سخن به میان آمده است؛ البته نویسندگانی که از ساخت گنبد به دستور هارون سخن گفته اند، معمولاً نقش عضدالدوله را، بازسازی گنبد و توسعه حرم علوی دانسته اند؛ نه اینکه وی را بانی نخستین بنای حرم علوی بدانند.

به هر حال با توجه به گزارش‌هایی در متون تاریخی کهن که از وجود گنبدی روی قبر امام علی (ع) پیش از دوره آل بویه سخن گفته اند، عضدالدوله دیلمی را‌ نمی‌توان نخستین بانی آن به شمار آورد؛ هرچند او نقشی چشمگیر و مهم در توسعه ساختمان آستان علوی و شکل گیری بافت مسکونی یا شهرکی گرداگرد حرم مطهّر داشته است.

با توجه به منابع موجود، به نظر می‌رسد که درباره ادعای ساخت نخستین گنبد قبر امام علی (ع) به دست هارون، روایت درست و قدیمی تر، شناسایی اتفاقی قبر پنهان امام (ع) در پی مشاهده کرامتی از محل قبر که نخستین بار تقریباً در پایان سده چهارم در ارشاد شیخ مفید نقل شده است. با این حال در سده ششم، گزاره‌ای مبنی بر ساخت گنبد روی قبر شریف به دستور هارون، به روایت فوق افزوده شده و به تدریج به منابع دیگر راه یافته است و نویسندگان دوره‌های اخیر نیز با نقل گسترده این ادعا، به آن دامن زده اند.

در حالی که هیچ اشاره‌ای به ساخت گنبد امام علی (ع) به دست هارون نکرده اند؛ بلکه حتی برخی منابع تاریخی کهن و معتبر مانند التاجی ابواسحاق صابی، از ساخت نخستین گنبد روی قبر شریف به دست محمد بن زید داعی علوی سخن گفته اند. وجود دو روایت دیگر در باب کرامات قبر امام علی (ع) که ابن طاووس در فرحة الغری نقل کرده، به طور کامل در تأیید این دیدگاه و ترجیح آن بر روایت قبلی است.

از این رو می‌توان گفت که روایت ساخت نخستین گنبد قبر امام علی (ع) به دست هارون جعلی و ساختگی است و گزارش‌های تاریخی معتبر و اصیل، نشان می‌دهد که این گنبد نخستین بار، به دستور محمد بن زید علوی، در نیمه دوم سده سوم هجری ـ حدفاصل سال‌های ۲۷۳ قمری (تاریخ یاد شده در گزارش فرحة الغری) تا ۲۸۷ قمری (تاریخ قتل محمد بن زید) ـ ساخته شده و در سال‌های پایانی همین قرن یا نیمه نخست سده چهارم، به دست حاکمان شیعه دیگر همچون ابوالهیجاء ابن حمدان یا عضدالدوله دیلمی توسعه یافته است.